فهرست مطالب
- شهر سوخته پمپی چگونه نابود شد؟
- تاریخ دقیق فوران: معمایی حل‌نشده
- تلفات فوران پمپی
- سرنوشت بازماندگان
- اقدامات امدادی پس از فاجعه
- شواهدی از بازگشت و بازیابی اموال
- اهمیت پمپی و جایگاه آن در تاریخ
- زندگی زنان در پمپی: متفاوت از رم؟
- آیا یاد پمپی پس از فوران فراموش شد؟
- چه مقدار از شهر همچنان مدفون است؟
- تحول در پژوهش‌های پمپی
- چرا حفاری نکردن یک‌سوم باقی‌مانده مفید است؟
- جمع‌بندی
پس از فوران کوه وزوویوس در سال ۷۹ میلادی، شهر باستانی رومی پمپی برای سده‌ها از نظرها پنهان ماند. امروزه، شهر سوخته پمپی به یکی از برجسته‌ترین و جذاب‌ترین محوطه‌های باستانی جهان تبدیل شده است. در ادامه، روایت دو مورخ متخصص از تاریخچه این فاجعه را خواهید خواند.
شهر سوخته پمپی چگونه نابود شد؟
تنها روایت دست‌اول از فوران وزوویوس به قلم پلینی کوچک، خواهرزاده پلینی بزرگ (فرمانده نیروی دریایی روم)، بهجامانده است. او در نامه‌هایی که هفده سال پس از فاجعه نگاشت، این رویداد را توصیف کرد و گاه‌شماری وقایع آن روزهای سرنوشت‌ساز را ارائه داد. پیش از فوران، زمین‌لرزه‌هایی رخ‌داده بود، اما به نظر می‌رسد کسی آن‌ها را جدی نگرفته بود. وزوویوس از حدود ۱۶۰۰ پیش از میلاد فوران نکرده بود و به همین سبب، هنگامی که انبوهی از خاکستر و مواد آتشفشانی به آسمان پرتاب شد، ساکنان پمپی از ماهیت این رویداد بی‌خبر بودند.
طی حدود هجده ساعت پس از آغاز فوران، سنگ‌های پومیس از آسمان فروبارید و خیابان‌ها و خانه‌ها را پوشاند. تا بامداد روز بعد، ستون عظیم خاکستر فرو ریخت و جریان‌های آذرآواری (ابرهایی سریع‌الحرکت از سنگ، خاکستر و گاز) با سرعت ۳۲۰ کیلومتر بر ساعت و دمای ۳۰۰ درجه سانتی‌گراد از دامنه‌های وزوویوس سرازیر شدند. کسانی که تا آن لحظه شهر را ترک نکرده بودند، هیچ شانسی برای نجات نداشتند. این جریان‌ها، پمپی را در خود مدفون و نابود کردند.
تاریخ دقیق فوران: معمایی حل‌نشده
تعیین تاریخ دقیق فوران همچنان محل بحث است. نسخه‌های بازمانده از نامه‌های پلینی، که در قرون‌وسطی توسط کاتبان رونویسی شده‌اند، تاریخ‌های متفآگوستی را ذکر می‌کنند. معتبرترین نسخه، فوران را در ۲۴ آگوست ۷۹ میلادی ثبت کرده است و این تاریخ بیش از همه پذیرفته شده است. بااین‌حال، نسخه‌های دیگر تاریخ‌هایی چون ۲۴ اکتبر، ۲۰ نوامبر یا ۳ دسامبر را پیشنهاد می‌کنند.
شواهد باستان‌شناختی اما حکایت از وقوع فوران در اواخر سال دارد. کشف انارهای کربن شده، میوه‌ای که در پاییز می‌رسد، در شهر سوخته پمپی و اوپلنتیس (نزدیک شهر)، و همچنین شواهد فشردن انگور، فعالیتی پاییزی، از این فرضیه پشتیبانی می‌کند. بنابراین، احتمالا فوران پس از آگوست رخ داد، هرچند تاریخ دقیق آن، جز سال ۷۹ میلادی، همچنان نامعلوم است.
تلفات فوران پمپی
تعیین دقیق تعداد قربانیان فوران وزوویوس دشوار است. تاکنون، حدود ۱۲۰۰ اسکلت در شهر سوخته پمپی کشف شده که از این میان، نزدیک به ۱۰۰ مورد به قالب‌های گچی تبدیل شده‌اند. باتوجه‌به اینکه جمعیت شهر در زمان فوران احتمالا بین ۱۰,۰۰۰ تا ۱۵,۰۰۰ نفر بوده و حدود یک‌سوم پمپی هنوز کاوش نشده است، به نظر می‌رسد بسیاری از ساکنان موفق به فرار شده‌اند.
سرنوشت بازماندگان
چند سال پیش، پژوهشی برای ردیابی نام‌های خانوادگی شاخص شهر سوخته پمپی و هرکولانیوم انجام شد تا مشخص شود آیا این نام‌ها پس از سال ۷۹ میلادی در مناطق دیگر دیده شده‌اند یا خیر.
اگرچه این روش خالی از اشکال نبود، تاکنون بهترین تلاش برای شناسایی بازماندگان فوران بوده است. یافته‌ها نشان می‌دهد که بازماندگان چندان دور نرفتند. شواهد از تطابق نام‌ها در شهر کوما، در غرب ناپل، و دیگر نقاط خلیج ناپل (حدود ۵۰ کیلومتر از پمپی) حکایت دارد.
امروزه، برنامه‌های تخلیه در صورت فوران احتمالی وزوویوس، انتقال ساکنان به شهر جنوا در شمال ایتالیا را پیش‌بینی کرده‌اند.
اقدامات امدادی پس از فاجعه
منابع تاریخی نشان می‌دهند که تیتوس، امپراتور وقت روم، کمیسرهایی به شهر سوخته پمپی اعزام کرد تا زمین‌های افرادی را که بدون وارث جان‌باخته بودند، میان بازماندگانی که دارایی‌های خود را ازدست‌داده بودند، تقسیم کنند. هرچند امیدی به یافتن بازمانده‌ای در شهر نبود، به نظر می‌رسد برنامه‌ای برای ساماندهی اوضاع پس از فاجعه وجود داشته است.
کاسیوس دیو، مورخ رومی که بین سال‌های ۲۱۱ تا ۲۳۳ میلادی تاریخ ۸۰ جلدی روم را نگاشت، گزارش داده است که تیتوس شخصا از محل فاجعه بازدید کرد، به توزیع کمک‌های مالی پرداخت و با قربانیان همدردی نشان داد؛ اقدامی مشابه آنچه امروزه رهبران سیاسی انجام می‌دهند.
شواهدی از بازگشت و بازیابی اموال
هیچ سند رسمی از تلاش برای کاوش و یافتن اجساد یا بازماندگان در دست نیست، اما شواهد باستان‌شناختی نشان می‌دهد که برخی افراد به شهر بازگشتند و برای بازیابی اموال خود به خانه‌ها تونل زدند. کاوش‌ها انبوهی از اشیاء، مانند ظروف نقره، را در گوشه‌های اتاق‌ها نشان داده‌اند که احتمالا برای سهولت در جمع‌آوری بعدی انباشته شده بودند.
در یکی از خانه‌های شهر سوخته پمپی، کتیبه‌ای با عنوان Domus Pertusa (به معنای تقریبی «خانه‌ای که خالی شده») یافت شده است. این کتیبه ممکن است نشان‌دهنده بازگشت صاحب‌خانه برای برداشتن اموال یا حتی تلاش غارتگران برای علامت‌گذاری خانه‌های خالی باشد. به‌گونه‌ای که دیگران از جستجو در آن منصرف شوند.
اهمیت پمپی و جایگاه آن در تاریخ
پژوهشگران درگذشته، تصور می‌کردند پمپی شهری معمولی در امپراتوری روم بوده است. اما با کار و پژوهش در این شهر و سفر به نقاط مختلف امپراتوری پیشین روم، به این باور رسیدند که پمپی شهری استثنایی بود. هرچند شهری کارگری به شمار می‌رفت، کیفیت و مهارت در آثار کشف‌شده، از ظروف ساده تا موزاییک‌های نفیس، و زیرساخت‌های پیشرفته آن، نشان‌دهنده جایگاهی فراتر از یک شهر متوسط است.
پمپی، هرکولانیوم، و دیگر شهرهای ویران‌شده در سال ۷۹ میلادی، پنجره‌ای بی‌نظیر به زندگی روزمره و تنوع مشاغل آن دوره گشوده‌اند. رخت‌شوی‌خانه‌ها، مغازه‌ها، کافه‌ها، و کارگاه‌های شیشه‌گری و فلزکاری در خانه‌ها، تنها بخشی از این تنوع را نشان می‌دهند. همچنین، آثار بهجامانده از بردگان، مانند غل و زنجیرها، زندگی این گروه اغلب «نامرئی» را آشکار می‌کند. این گستردگی و تنوع، که همه طبقات اجتماعی را در بر می‌گیرد، شهر سوخته پمپی را برای مورخان به گنجینه‌ای بی‌همتا تبدیل کرده است.
بااین‌حال، پرسش این است که اگر فوران رخ نمی‌داد، آیا پمپی تا این حد شناخته می‌شد؟ پاسخی قطعی برای این پرسش وجود ندارد.
زندگی زنان در پمپی: متفاوت از رم؟
به نظر نمی‌رسد زندگی زنان پمپی تفاوت چشمگیری با زنان رم داشته باشد. نقش زنان رومی اغلب به‌اشتباه یا به‌صورت اغراق‌آمیز تصویر شده است. منابع تاریخی گاهی آن‌ها را یا بی‌قیدوبند نشان می‌دهند یا مظهر خانه‌داری. اما با نگاهی دقیق‌تر، می‌بینیم که زنان رومی فعالانه در امور اقتصادی مشارکت داشتند. اداره یک خانوار نیازمند سواد و مهارت‌های مالی بود، و برخی زنان حتی کسب‌وکار خود را اداره می‌کردند.
یکی از زنان برجسته شهر سوخته پمپی، جولیا فلیکس، زنی آزادشده بود که به طبقه نخبگان تعلق نداشت. او دو بلوک ساختمانی، معادل حدود نه یا ده خانه، خرید و آن‌ها را به هم متصل کرد تا یکی از بزرگ‌ترین املاک پمپی را ایجاد کند؛ اقدامی بی‌سابقه که نشان‌دهنده روحیه کارآفرینی اوست. پس از زلزله احتمالی سال ۶۲ میلادی، جولیا فلیکس با نصب آگهی‌هایی، مغازه‌ها و آپارتمان‌های طبقه بالای ملک خود را به افراد معتبر اجاره داد.
این اقدام، که برای کسب درآمد انجام شد، در جامعه‌ای که قوانین رومی معمولا زنان را به سرپرستی مردان وابسته می‌کرد، بسیار غیرمعمول بود.
آیا یاد پمپی پس از فوران فراموش شد؟
شهر سوخته پمپی هرگز از یادها محو نشد. نقشه پوتینگر، نسخه‌ای از قرن دوازدهم برگرفته از نقشه‌ای رومی متعلق به قرن چهارم میلادی، نام‌های پمپی، هرکولانیوم، اوپلنتیس (عمارتی احتمالی بین هرکولانیوم و پمپی)، و استابیا (در امتداد ساحل) را نشان می‌دهد. این نام‌ها، حتی ۳۰۰ سال پس از فوران، همچنان در اسناد دیده می‌شدند. هرچند ممکن است مکان دقیق این شهرها ناشناخته بوده باشد، اما منطقه خلیج ناپل همچنان در حافظه تاریخی باقی‌مانده بود.
چه مقدار از شهر همچنان مدفون است؟
حدود یک‌سوم شهر سوخته پمپی، معادل ۲۲ هکتار، همچنان زیر لایه‌های مواد آتشفشانی مدفون است. اخیرا کاوش‌های محدودی در حاشیه این منطقه انجام شده، اما بدون دلایل موجه حفاظتی، حفاری گسترده‌ای برای کشف این بخش صورت نخواهد گرفت. اولویت کنونی، مدیریت و حفظ بخش‌های کاوش شده است. پمپی درگذشته دوره‌ای از بی‌توجهی را تجربه کرد، اما اکنون، با حمایت مالی قابل‌توجه اتحادیه اروپا، طرح حفاظتی جامعی برای مراقبت از بخش‌های کاوش شده و حفظ یک‌سوم مدفون برای آیندگان در حال اجراست.
تحول در پژوهش‌های پمپی
از زمان کشف مجدد شهر سوخته پمپی در سال ۱۷۴۸، دیدگاه‌ها درباره آنچه می‌توان از این محوطه آموخت، به‌کلی دگرگون شده است. امروزه، پژوهشگران با بررسی دی‌ان‌ای اسکلت‌ها و تحلیل بقایای غذایی در ظروف سرامیکی یافت‌شده در کافه‌های شهر، اطلاعات تازه‌ای به دست می‌آورند. برای سال‌ها تصور می‌شد این ظروف تنها برای ذخیره غذاهای خشک استفاده می‌شدند، اما کشف استخوان‌هایی در چند سال اخیر نشان داد که غذاهای گرم، مانند خورشت گوشت خوک و ماهی، در این کافه‌ها سرو می‌شده است؛ امری که برخلاف قوانین رومی بود.
چرا حفاری نکردن یک‌سوم باقی‌مانده مفید است؟
پنجاه سال پیش، فناوری لازم برای چنین کشفیاتی وجود نداشت. ازاین‌رو، دست‌نخورده ماندن یک‌سوم شهر سوخته پمپی تصمیمی هوشمندانه است. زیرا، به نسل‌های آینده با فناوری‌های پیشرفته‌تر امکان می‌دهد پرسش‌های عمیق‌تری مطرح کنند و پاسخ‌های دقیق‌تری بیابند. اگرچه کنجکاوی برای کشف اسرار نهفته در این بخش باقی‌مانده بسیار است، حفظ آن برای آیندگان ارزشمندتر از کاوش زودهنگام خواهد بود.
جمع‌بندی
شهر سوخته پمپی به دلیل حفظ‌شدن جزئیات زندگی روزمره، مشاغل مختلف و شواهدی از تمام طبقات اجتماعی، از جمله بردگان و زنان کارآفرین همچون جولیا فلیکس، اهمیت تاریخی بی‌نظیری دارد. حافظه این شهر برای قرن‌ها باقی ماند و امروزه باوجود حفاری نشدن یک‌سوم آن برای حفاظت و اکتشافات آتی با فناوری‌های جدید، همچنان یکی از مهم‌ترین سایت‌های باستانی جهان محسوب می‌شود. حقایق جالبی نظیر وضعیت شهر در حال بازسازی قبل از فوران، نقاشی‌های دیواری رنگارنگ و گرافیتی‌های روشنگر از زندگی مردم را آشکار کرده است.
